Czarny bez (Sambucus nigra L.) znany też jako bez lekarski, bez aptekarski, bzowina, buzina, kaszka, hyćka, hyczka, holunder, bez biały i in. występuje w całej Europie oraz południowo-wschodniej Azji. W Polsce występuje na terenie całego kraju. W górach występuje inny gatunek bzu – dziki bez koralowy. Sięga on aż po regiel kosodrzewiny. Bardzo rzadko ten gatunek występuje w Polsce północnej. W Czechach i na Słowacji z jego owoców wyrabia się soki i i inne przetwory.

Czarny bez znały już ludy pierwotne, co wiadomo z wykopalisk z epoki kamiennej. W starożytności stosowany był jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz przeciw ukąszeniom żmij, oparzeniom, wrzodom itp. Dioskurides zalecał liście i owoce czarnego bzu jako środek przeczyszczający i łagodzący ból w bolesnych miesiączkach oraz jako lek przyspieszający gojenie się ran. O właściwościach czarnego bzu pisał Marcin z Urzędowa w swoim dziele „O przyrodzeniu ziół rozmaitych” wydanym w Krakowie w 1595 r. Święta Hildegarda zalecała liście bzu w żółtaczce. Ksiądz Sebastian Kneipp wysoko cenił kwiaty bzu jako środek przeciwko zaparciom i napotny, a owoce jako lek czyszczący krew. Jego matka co roku przez 2-3 tygodnie odbywała kurację bzową.

Kwiaty czarnego bzu stosowano w lecznictwie ludowym jako lek napotny, przeciwgorączkowy, do okładów w egzemach i wrzodach oraz do płukania jamy ustnej i gardła. W medycynie ludowej stosowano też sok oraz powidła z czarnego bzu jako lek przeciwgorączkowy. Stosowano również korę i liście czarnego bzu.

Francuzi stosują czarny bez jako środek odchudzający. Przy skłonnościach do tycia piją przez 5-6 tygodni przed snem odwar z łyżeczki owoców i łyżeczki kory bzu czarnego na 1 szklankę wody.

Czarny bez jest krzewem z rodziny przewiertniowatych, a czasem nawet niewielkim drzewem. Kwiaty zebrane w płaskie baldachy, są drobne, białokremowe. Kwitnie w maju i czerwcu, a w sierpniu i wrześniu pojawiają się czarne, kuliste owoce.

Do celów leczniczych stosuje się kwiat i owoc bzu czarnego. Muszą być one pozyskiwane z dala od dróg i terenów przemysłowych, aby nie zawierały ołowiu i kadmu. Całe kwiatostany zbiera się, gdy część kwiatów jest jeszcze nierozwinięta. Nie nadają się do zbioru kwiatostany, z których opada część przekwitniętych kwiatów. Zbiera się kwiaty suche, po opadnięciu rosy. Mokre kwiaty czernieją w czasie transportu oraz suszenia. To samo dotyczy kwiatostanów ściśniętych w transporcie. Dlatego najlepsze do zbioru są wiklinowe kosze. Suszy się całe kwiatostany w miejscach zacienionych i przewiewnych. Gdy kwiaty są już suche, a szypułki jeszcze elastyczne, ociera się kwiaty na sitach lub zrywa ręcznie. Dobrze wysuszone, powinny zachować barwę białokremową.

Owoce zbiera się wówczas, gdy wszystkie są dojrzałe, czarne i lśniące. Suszy się w suszarni, w temperaturze początkowo 30º C, później 55º C, a następnie odrywa od szypułek.

Kwiaty czarnego bzu zawierają głównie flawonoidy (do 1,8%), a wśród nich kemferol, astragalinę, kwercetynę, izokwercetynę, nikotyflorynę oraz rutozyd. Zawierają również kwasy organiczne (kawowy, fenolokawowy, ferulowy, chlorogenowy, jabłkowy, octowy, walerianowy), związki aminowe: etyloaminę, izobutyloaminę, izoamyloaminę, cholinę, niewielkie ilości olejku eterycznego (od 0,03 do 0,14%), wolne kwasy tłuszczowe, garbniki, śluz i znaczne ilości związków mineralnych (do 9%).

Owoce zawierają znaczne ilości cukru, barwniki antocyjanowe, garbniki (ok. 3%), kwasy organiczne (jabłkowy, octowy, winowy, walerianowy), kwasy fenolowe, flawonoidy, pektyny, niewielkie ilości olejku eterycznego (0,01%). W 100 g świeżego surowca znajduje się: ok. 65 mg witaminy B2, 18 mg witaminy C, 17 mg kwasu foliowego, 1,8 mg biotyny, 1,48 mg kwasu nikotynowego, 0,36 mg betakarotenu, 0,25 mg witaminy B6, 0,18 mg kwasu pantotenowego, 305 mg potasu, 57 mg fosforu, 35 mg wapnia. Niedojrzałe owoce zawierają glikozyd cyjanogenny sambunigrynę, który w miarę dojrzewania całkowicie zanika i wówczas owoce nadają się do spożycia.

Kwiaty mają działanie moczopędne i napotne, zwiększają elastyczność i zmniejszają przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych. Są stosowane w chorobach z gorączką. Działanie napotne przypisuje się obecności flawonoidów, pobudzających wraz z innymi związkami ośrodek regulujący wydzielanie potu. Odwary z kwiatów stosuje się do płukań w zapaleniu jamy ustnej i gardła, w anginie itp. oraz są stosowane w stanach zapalnych do przemywania spojówek. Po podaniu naparu z kwiatów obserwowano słabe działanie mlekopędne. Kwiaty wchodzą w skład wielu mieszanek ziołowych, m.in. przeciwprzeziębieniowych, przeciwreumatycznych i przeciwkaszlowych.

Owoce należą do środków czyszczących krew. Działają napotnie, a w nieco większych dawkach przeczyszczająco, ułatwiając usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii. Ma to duże znaczenie w wielu chorobach, np. reumatycznych, niektórych schorzeniach skórnych, chorobach zakaźnych. Owoce również często wchodzą w skład mieszanek ziołowych, np. regulujących trawienie, otyłości, wzmacniających, granulatu Betagran zalecanych w łuszczycy i granulatu Betagran A normalizującego polekowe zaburzenia czynności wątroby, nerek, dróg moczowych i ułatwiających wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii oraz toksyn bakteryjnych po kuracji antybiotykowej. Owoce mają działanie przeciwbólowe, polegające na opóźnieniu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego. Działanie to jest słabsze od działania środków przeciwbólowych (160 razy słabsze niż morfiny), ale nie wywołuje lekozależności i skutków ubocznych. Pozytywne rezultaty uzyskano przy migrenach, nerwobólach, zabiegach dentystycznych oraz stanach zapalnych nerwu trójdzielnego i kulszowego. Po kilku dniach stosowania soku z owoców czarnego bzu uzyskiwano nawet trwałe ustąpienia objawów. Wykazano też zdolność eliminowania wolnych rodników, przeciwdziałające uszkodzeniom komórek. Ponadto owoc bzu wzmaga aktywność układu immunologicznego.

W wielu krajach z owoców czarnego bzu są produkowane preparaty przeciwwirusowe, stosowane m. in. przy opryszczce spojówek, opryszczce narządów płciowych czy grypie. Preparaty Sambucol opracowany przez Dr Madeleine Mumcuoglu z Izraela (pastylki z dodatkiem witaminy C), wykazały w badaniach klinicznych działanie przeciwwirusowe i hamujące wnikanie wirusa grypy do organizmu. Preparat ten jest sprzedawany w wielu krajach jako środek profilaktyczny.

Nie wszyscy autorzy zalecają używanie innych części bzu, ale niektórzy piszą również o korze, liściach oraz korzeniu. Kora bzu czarnego działa moczopędnie. Substancje zawarte w liściu bzu czarnego zwiększają odporność organizmu na choroby zakaźne. Odwar z korzeni działa moczopędnie.

W homeopatii stosowany jest czarny bez przy suchym nieżycie z błony śluzowej nosa z całkowitą niedrożnością podczas snu, która zmusza do oddychania przez usta oraz skurczu krtani, chrypce, astmie oskrzelowej, dusznościach, silnych potach, dolegliwościach reumatycznych.

W przemyśle spożywczym owoc bzu czarnego jest używany jako naturalny środek barwiący do win owocowych, dżemów i marmolad.

Również w wielu domach robi się liczne przetwory: soki, konfitury, marmolady, galaretki, powidła, dżemy, syropy i wino. Wino było bardzo cenione przez Anglików. W Londynie od 1399 r. działa stowarzyszenie zbieraczy bzu czarnego, którego jednym z głównych zadań jest kontrola wina z owoców bzu. Od 600 lat, co 4 lata, obchodzony jest ze średniowiecznym ceremoniałem wybór Króla Bzu.

Źródła:

1) Górnicka J. „Apteka natury”, AWM,

2) mgr farm. Wierzbicki A. „Dziki bez czarny – pozyskiwanie surowca i jego zastosowanie”, „Wiadomości Zielarskie” 2002 nr 4 s. 8-10,

3) mgr Joanna Wójcik „Nowe wskazania lecznicze Sambucus nigra L.„, „Wiadomości Zielarskie 2002 nr 4 s. 11-12,

4) „Ziołolecznictwo: poradnik dla lekarzy” pod red. doc. dra hab. A. Ożarowskiego, PZWL 1976.

Wpis z 31.05.2014 r.