06.09.2013

Mak (Papaver) pochodzi z Azji. Był uprawiany już w epoce brązu przez mieszkańców osad palowych, którzy znali jego narkotyczne właściwości. O ile w Azji głównym celem uprawy było pozyskiwanie opium (Sumer, Asyria, Azja Środkowa) o tyle w Europie – głównie otrzymywanie oleju, używanego w piekarnictwie i cukiernictwie. Niemniej w IX w. p.n.e. Grecy uprawiali mak w Azji Mniejszej w celu otrzymywania opium, o czym jest wzmianka w „Iliadzie”, a Hipokrates polecał „meconium”, czyli napój z maku, na uśmierzanie bólu. W wiekach średnich najbardziej znane było opium egipskie. W Chinach nie znano maku do VII w. n.e., a opium – do X w. W Indiach nie było wzmianek o opium aż do XIII w. n.e.

W Polsce, podobnie jak w Europie, mak pojawił się dawno. Nasiona maku stwierdzano w wykopaliskach z epoki neolitu, a u nas znaleziono je w Biskupinie. Znaczące zwiększenie areału uprawy maku w Europie oraz w Polsce nastąpiło w XIX w.

Mak był (i jest) dobrze znany na Dalekim Wschodzie, gdzie specjalnym nożykiem o kilku ostrzach nacina się niedojrzałe makówki aby zbierać z nich krople białego soku. Krople te szybko zastygają w brunatną masę, z której (jak też ze słomy makowej i jej omłóconych główek) otrzymuje się morfinę (10-13%), kodeinę (0,5-3%), narkotynę (2-10%), tabainę, papawerynę oraz inne alkaloidy bardzo cenne dla medycyny, a także opium.

 

Mak liczy ponad 100 gatunków rocznych, dwuletnich lub wieloletnich, w większości dzikich, występujących głównie na półkuli północnej. Jako roślina oleista i lecznicza uprawiany jest tylko jeden gatunek – roczny mak lekarski zwany też ogrodowym (Papaver somniferum L.).

 

Trudno sobie wyobrazić brak makowca na święta, tymczasem mak jest, niestety, na cenzurowanym. Z uwagi na właściwości narkotyczne w wielu krajach uprawy maku są ściśle kontrolowane. W Polsce prawne zasady uprawy reguluje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz. U. z 2012, poz. 124 z późn. zm.). Zgodnie z przepisami tej ustawy może być prowadzona uprawa tradycyjnych odmian maku na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i nasiennictwa. Uprawa maku niskomorfinowego prowadzona jest wyłącznie na cele spożywcze oraz reprodukcji nasion. Mak można uprawiać na ściśle zadeklarowanej powierzchni w określonym gospodarstwie rolnym w drodze kontraktacji, w wyznaczonych administracyjnie rejonach. Odpłatne zezwolenia są uzyskiwane przez rolników od wójta lub burmistrza. Jest w nich określana odmiana maku oraz powierzchnia uprawy, a organ administracyjny (gmina) prowadzi rejestr wydanych zezwoleń. Po zbiorze producent musi opłacić zniszczenie słomy makowej.

W rolnictwie wykorzystuje się mak ślepak, tj. z zamkniętą główką, a nie patroch, z którego ziarenka same się wysypują.

W jednej makówce bywa do ok. 30 tysięcy nasion. Wystarczy wysiać na 1 ar 10 gramów ziarenek i to jako wsiewkę w inną uprawę, by zebrać ok. 8-10 kg nasion. Mak nie znosi jednak suszy, upałów i deszczu, bo wówczas nie owocuje tak dobrze.

Największym producentem maku w UE są Czechy. Przeważająca część konsumowanych w Polsce nasion maku pochodzi właśnie stamtąd.

 

Kwiaty maku lekarskiego mogą mieć barwę białą, różową, jasnoróżową. czerwoną, jasnofioletową lub fioletową o średnicy ok. 10 cm. Brzegi płatków korony kwiatów mogą być całobrzegie, piłkowane lub strzępiaste. Po rozwinięciu płatków korony działki kielicha odpadają, wczesnym rankiem, pomiędzy godziną 4 a 5.

Nasiona maku siewnego są zasobne w tłuszcz i białko. Zawierają one 40-50% oleju, 18-25% białka oraz witaminę E, a ponadto są zasobne w składniki mineralne.

 

Olej makowy wykorzystywany jest w przemyśle farmaceutycznym, lakiernictwie, a także służy do przygotowania farb olejnych w malarstwie. Ma też zastosowanie spożywcze jako olej do sałatek. Olej uzyskiwany z odmian niskomorfinowych zawiera 72,8% kwasu linolowego i może służyć do otrzymywania biologicznie aktywnych izomerów CLA będących pożądanymi składnikami żywności funkcjonalnej. Olej wytłaczany na zimno jest używany również w cukiernictwie, w przemyśle konserwowym i perfumeryjnym. Nasiona, zwłaszcza barwy niebieskiej, stosowane są w piekarnictwie i cukiernictwie. Mogą jednak mieć też barwę białą, żółtą, różową, szaroniebieską, szarofioletową lub czarną, co zależy od odmiany i terminu zbioru. Pozostały makuch jest cenną paszą, zawierającą do 12% tłuszczu i do 36% białka.

Z części rośliny, gł. torebek, pozyskiwano również surowce lecznicze, zawierające alkaloidy, przede wszystkim morfinę. Rozwój chemii na początku XIX w. umożliwił ekstrakcję morfiny również z górnych części łodyg (ok. 10 cm wraz z pustymi torebkami). Przedsiębiorstwa farmaceutyczne zaczynają jednak preferować tebainę jako prekursora morfiny i kodeiny.

 

Niektóre gatunki maku są uprawiane jako gatunki ozdobne i są roślinami wieloletnimi. Mają one pojedyncze lub pełne, duże kwiaty, o średnicy do 20 cm (lub więcej) o barwie pomarańczowej, różowej lub czerwonej.

 

Źródła:

1) Czikow P., Łaptiew J. „Rośliny lecznicze i bogate w witaminy”, PWRiL,

2) Gumowska I. „Czy wiesz co jesz?”, Wydawnictwo „ALFA”,

3) „Rośliny oleiste: uprawa i zastosowanie” pod red. W. Budzyńskiego i T. Zająca, PWRiL.