Z muszkatołowca korzennego (Myristica fragrans Houtt.) uzyskuje się gałkę muszkatołową oraz osnówkę. Muszkatołowiec pochodzi z Moluków i Archipelagu Banda. Nie ma wzmianek o gałce muszkatołowej w starożytnych pismach egipskich, chińskich czy indyjskich. Dopiero w VII w. wspomniał o niej Aron (Abroun), lekarz syryjski, w swoim kompendium medycyny. W IX w. na temat tego surowca napisał Izhak ibn Amran. Chętnie stosował gałkę muszkatołową Avicenna (980-1037), lekarz i filozof arabski, znał i zalecał ją Konstantyn Afrykańczyk w XI w., profesor słynnej medycznej szkoły w Salerno i inni przedstawiciele medycyny, m. in. św. Hildegarda z Bingen w XII w. Lekarz krakowski i profesor UJ Ignacy Rafał Czerwiakowski w XIX w. w książce „Botanika lekarska do wykładów” napisał, iż gałka muszkatołowa i osnówka działają rozgrzewająco, pobudzająco i wzmacniająco na przewód pokarmowy, chociaż przedawkowanie powoduje obłęd i odurzenie.

Możliwe, że gałka muszkatołowa pojawiła się w strefie śródziemnomorskiej oraz w Europie dopiero w VI w., gdy przywieziono ją z Indii do Konstantynopola. Była ona dostarczana przez prawie osiem wieków przez kupców arabskich, którzy sprzedawali ją po bardzo wysokich cenach. W II połowie XV w. królewicz zwany Henrykiem Żeglarzem, zainicjował wielką ekspansję Portugalczyków, ekwipując różne wyprawy odkrywcze. Portugalczycy stopniowo przesuwali się na południe wzdłuż wybrzeży Afryki. W 1497 r. Vasco da Gama opłynął Przylądek Dobrej Nadziei, a następnie płynął wzdłuż wybrzeży Mozambiku, by dotrzeć do Zanzibaru i Melinde, a następnie do Kalkuty. Jedną z wielu korzyści wypraw Vasco da Gamy, było odkrycie drzew muszkatołowych na wyspach Ambon i Banda w archipelagu Moluków. Portugalczycy przejęli monopol arabski na handel tym towarem i utrzymali go aż do 1605 r., gdy Moluki zabrali im siłą Holendrzy. Ograniczyli oni uprawę muszkatołowca wyłącznie do wyspy Ambon w archipelagu Moluków poprzez zniszczenie wszystkich drzew na innych wyspach, a specjalne jednostki floty strzegły dostępu obcych statków do wyspy Ambon. Monopol Holendrów utrzymał się prawie do końca XVIII w., co powodowało wysokie ceny przyprawy. Następnie Francuzom udało się wykraść kilka siewek muszkatołowca, które posadzili na administrowanej przez Francję wyspie Mauritius. Zbiory były jednak za małe, by przełamać monopol Holendrów. Udało się to dopiero na początku XIX w., gdy angielski botanik Christopher Smith wywiózł z Moluków 70 tysięcy siewek muszkatołowca i przekazał je do Panang na Półwyspie Malajskim, do Kalkuty, na Cejlon i Ogrodu Botanicznego w Kew pod Londynem.

Obecnie muszkatołowiec jest uprawiany w wielu krajach tropikalnych, głównie na Molukach, Borneo, Celebasie, Półwyspie Malajskim, Cejlonie, a także w Afryce, Ameryce Środkowej oraz na Antylach.

Muszkatołowiec należy do rodziny muszkatołowcowatych Myristicaceae. Jest wiecznie zielonym drzewem, którego wysokość dochodzi do 18 m. Pień i gałęzie okrywa gładka kora o barwie zielonkawoszarej, sok silnie czerwienieje na powietrzu. Kwiaty są białe, drobne i aromatyczne, a owocem jest duża mięsista, soczysta, jednonasienna jagoda, przypominająca barwą i kształtem dojrzałą morelę. Dojrzałe nasienie ma wielkość orzecha włoskiego o bruzdowatej powierzchni w strzępiastej, głęboko ponacinanej osnówce. Zdjętą z nasienia osnówkę suszy się osobno. W handlu jest ona niewłaściwie nazywana kwiatem muszkatołowym Macis.

Nasiona muszkatołowca są suszone w warunkach naturalnych przez 2-3 miesiące. Gdy ususzone jądro nasienne zaczyna przy potrząsaniu grzechotać w łupinie, wówczas rozbija się je młotkiem i wyjmuje jądra nasienne. Sortuje się je według wielkości i kształtu i dosusza. Niekiedy są bielone mlekiem wapiennym. To właśnie jest gałka muszkatołowa. Ma ona kształt jajowatokulisty, długość do 30 mm, szerokość do 20 mm. Powierzchnia jest siatkowatobrudzowana, brunatna (lub w wypadku wybielenia wapnem – biaława). Na przekroju podłużnym ma wzór marmurkowaty o silnym zapachu i gorzkawo-szczypiącym smaku.

Gałka muszkatołowa zawiera do 40 % tłuszczu o konsystencji masła, 8-15% olejku eterycznego składającego się z mirystycyny, eugenolu, geraniolu, safrolu, borneolu, pinenu, kamfenu i innych terpenów. Ponadto nasiona zawierają skrobię, białko, karotenoidy i do 3% soli mineralnych.

Osnówka zawiera do 10% lejku eterycznego o składzie zbliżonym do olejku z nasion, do 20% ciemnożółtego tłuszczu i do 2,6% soli mineralnych.

Gałka muszkatołowa ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwbiegunkowe, moczopędne, poprawiające apetyt i trawienie. Jest jednym z przeciwutleniaczy chroniących organizm przed chorobą wieńcową, nowotworami, zapaleniem oskrzeli, zaćmą, parkinsonizmem i starzeniem się. Dr Jim Duke z Departamentu Rolnictwa, specjalista ds. roślin leczniczych stosuje na zapalenie krtani sok ananasowy z dodatkiem szczypty imbiru, gałki muszkatołowej, rozmarynu oraz mięty pieprzowej, osłodzony odrobiną lukrecji.

Trzeba jednak pamiętać, iż zawarta w nasionach i osnówce muszkatołowej mirystycyna jest substancją toksyczną przy zbyt częstym i obfitym stosowaniu, a także wykazuje właściwości halucynogenne. W czasopiśmie medycznym „The Lancet” w 1965 r. podano 1965 r. wiadomość, iż dwie osoby w Szwecji zatruły się próbując „nowego środka mającego zastąpić marihuanę”. Środkiem tym okazała się gałka muszkatołowa. Dwie dziewczyny wsypały proszek z dwóch startych gałek muszkatołowych do szklanki wody. Po wypiciu nie nastąpiło jednak uczucie euforii, natomiast pojawiły się zawroty głowy, torsje i bóle. „The Lancet” stwierdził jednak, że nie wszystkim gałka szkodzi tak szybko i wyraźnie.

Obecnie gałka muszkatołowa i osnówka stosowane są głównie jako przyprawy do szpinaku, kalafiorów, brukselki, sosów (np. beszamelowego), zup, ragout, potraw z mięsa, wędlin i pasztetów, serów, fondue, małży. Są też komponentami mieszanek przyprawowych, ale też stosuje się je dla dodania zapachu miodom i napojom mlecznym, likierom i kordiałom. Mogą być składnikiem potpourri. Niedojrzała owocnia smażona w cukrze jest przysmakiem ludów w Azji południowo-wschodniej. Gałka muszkatołowa jest przyprawą trwałą – można ją przechowywać 2-3 lata.

Drewno muszkatołowca jest cenionym surowcem meblarskim, natomiast z miąższu owocni (torebki nasiennej) uzyskuje się czerwony barwnik używany do produkcji farb.

Źródła:

1) Bramness L. „Wielka księga ziół”, Warszawa: „Wiedza i Życie”, 1991,

2) Carper J. „Żywność twój cudowny lek”, Poznań: „Vesper”, 2008,

3) dr n. farm. Jaroniewski W. „Muszkatołowiec korzenny – roślina przyprawowa i lecznicza”, „Wiadomości Zielarskie” 1993 nr 12, s. 9-10,

4) mgr inż. Kucharski W. „Muszkatołowiec wonny”, „Wiadomości Zielarskie” 1986 nr 9, s. 12,

5) Śliwka-Szczerbic W. „Ryż i dynamit”, Warszawa: „Książka i Wiedza’, 1971.

Wpis z 21.03.2015 r.