Banan (Musa L.) należy do rodziny bananowatych liczącej do 80 gatunków i jest jedną z najstarszych roślin uprawnych. Był znany jeszcze w czasach prehistorycznych. Pochodzi z południowo-wschodniej Azji (Półwysep Malajski). Znano go także na terenach tropikalnej Afryki i Australii Północnej.  Do Asyrii dotarł ok. 1100 r. p.n.e., a do Europy przywieźli go powracający z Indii żołnierze Aleksandra Wielkiego. Jednak dopiero u schyłku XVII w. trafił do ogrodów botanicznych Europy, natomiast na początku XIX w. pojawił się w krajach basenu Morza Śródziemnego. W ogrodzie botanicznym w Krakowie banany zaowocowały po raz pierwszy w 1791 r. i zostały przesłane do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie. Obecnie duże plantacje bananów znajdują się w Ameryce Środkowej i Południowej, a największym producentami są: Brazylia, Ekwador, Uganda, Kolumbia, Panama, Kostaryka oraz Wyspy Archipelagu Antylskiego.

Można się spotkać ze stwierdzeniem, że to nie jabłko czy figa były rajskim owocem, ale banan. Liście banana znacznie lepiej mogą osłonić nagość niż nieduży palczasty listek figowy. Listek figowy pojawił się w tradycji judeochrześcijańskiej prawdopodobnie stąd, że gdy po raz pierwszy banan pojawił się w Europie, nazywano go figą. W niektórych częściach świata nazwa ta przetrwała do dziś.

Nazwa banan pochodzi przypuszczalnie od portowego miasta Banana w Zairze lub wywodzi się od narzecza jednego z plemion afrykańskich w Kongo.

Banan jest jednopienną byliną o pokroju drzewa dochodzącego do 15 m wysokości. Z podziemnego kłącza wyrasta gruba, silna łodyga zbudowana z nakładających się na siebie zwiniętych w tuby liści, które tworzą pozorny pień zakończony pióropuszem ogromnych liści (dochodzących u niektórych gatunków do 10 m długości i 1 m szerokości) i zwisającym w kształcie wiązki kwiatostanem, którego wielkość może osiągnąć nawet 3 m. Początkowo pnie się w górę, a później pod wpływem ciężaru skierowuje się w dół. Z każdego kwiatu wykształca się owoc, będący podłużną, graniastą jagodą, pokrytą grubą, skórzastą łupiną. Miąższ banana jest mięsisty, aromatyczny, słodki, barwy kremowej.

Gatunek jest rozmnażany wegetatywnie. U podstawy każdej rośliny wyrastają odrosty wykorzystywane jako sadzonki. Zakłada się z nich nowe plantacje. Roślina owocuje tylko raz (po 13-18 miesiącach od założenia plantacji. Później ginie. Owoce skupione są w tzw. „dłoniach” albo „rączkach”, a cały owocostan zawiera 100-400 owoców (ok. 5-15 „dłoni”, a „dłoń” z 5-20 paluszków, czyli owoców).

Banany przeznaczone na eksport są zbierane (cały owocostan) zupełnie zielone i twarde, dzięki czemu mogą przetrwać długi transport. Zanim trafią do sprzedaży, dojrzewają w temp. 14,5-18º C przez kilka dni. W tym czasie zawarta w nich skrobia przemienia się w cukier, co nadaje im charakterystyczny smak.

W 100 g bananów znajduje się 1 g białka, 400 mg potasu, 54 g sodu, 10 mg wapnia, 32 mg magnezu, 1 mg żelaza, 30 mg fosforu, 50 mg siarki, 120 mg chloru i witaminy: A, B1, B2, C PP, E i nieco wit. B6.

W miąższu surowego banana znajduje się 75-76% wody, 15-25% cukrów (głównie sacharozy), ok. 7% skrobi, 1,3% białka, 0,3-0,6 olejków eterycznych, celuloza, kwas jabłkowy, pektyny.

Estry izowalerianowo-izoamylowy i octowo-izoamylowy powodują, iż banany są tak aromatyczne.

W bananie jest sporo łatwo przyswajalnych przez organizm węglowodanów, dzięki czemu ma on wysoką wartość odżywczą. Zalecany jest zwłaszcza w diecie dzieci, osób starszych, rekonwalescentów, kobiet w ciąży, osób cierpiących na anemię oraz zaburzenia przewodu pokarmowego. Są też pełnowartościowym pokarmem chorych na celiakię, natomiast z uwagi na wysoką wartość energetyczną nie powinny być spożywane w nadmiarze przez osoby otyłe i diabetyków.

Owoce te mają wartość leczniczą. Polecane są chorym na stwardnienie tętnic (pomagają obniżyć poziom cholesterolu we krwi), przy nadciśnieniu, biegunkach, zapaleniu jelit, ropnych zapaleniach okrężnicy, chorobach wątroby i zapaleniu nerek. Dzięki zawartym w miąższu biologicznie czynnym substancjom (serotonina, nerpinefryna, dopamina, katecholamina) banany mają działanie lecznicze w schorzeniach jelit i wrzodach żołądka. Sok bananów działa leczniczo przy wylewach krwi do żołądka i dwunastnicy, czerwonce i cholerze. Ma działanie uspokajające i przeciwskurczowe przy histerii i epilepsji.

Prof. Ivan Cameron, biolog z Centrum Nauk Medycznych Uniwersytetu Teksaskiego w San Antonio stwierdził, że pektyna, rozpuszczalne włókno, zawarta w jabłkach, bananach, gruszkach, morelach, marchewce, suchej fasoli i białych „przegródkach” cytrusów, może zmniejszyć ryzyko raka jelita grubego. Dobrym źródłem wszelkiego rodzaju pektyn jest marmolada.

Naukowcy amerykańscy badający grupę 859 mężczyzn i kobiet stwierdzili, że można zmniejszyć ryzyko udaru mózgu nawet o ok. 40%, włączając do jednego z dziennych posiłków pokarmy bogate w potas. Ponad 400 mg potasu zawiera 1 banan (także 85 g gotowanego szpinaku, 70 g gotowanej botwinki, 1 łyżka melasy, 225 ml soku pomidorowego lub pomarańczowego, 1/4 melona, 5 suszonych moreli, 2 marchewki, 130 g gotowanych słodkich ziemniaków, 100 g gotowanych ziaren soi, 225 ml chudego mleka, 1/2 awokado, 55 g migdałów, 200 g pieczonych ziemniaków, 170 g fasoli, 85 g sardynek z puszki, 85 g filetu z miecznika).

Banany mają również działanie przeciwbakteryjne

Jeśli jednak mamy skłonność do bólu głowy, to banany należą do pokarmów najczęściej wywołujących bóle głowy (podobnie jak kawa, herbata, cola, czekolada, wędliny konserwowane saletrą, sery – z wyjątkiem serków topionych i twarożków, jogurt, kwaśna śmietana, orzechy, alkohol, glutaminian sodu, owoce cytrusowe, ananasy, rodzynki, czerwone śliwki, figi, awokado, niektóre warzywa, niektóre rodzaje pieczywa, aspartam i inne słodziki.

Hinduscy jogini od dawna uważają, iż banany zapewniają człowiekowi wewnętrzną równowagę oraz mądrość. Dzisiejsza nauka potwierdziła, że spośród wszystkich owoców jedynie banan zawiera tryptofan, nieodzowny dla organizmu do wytwarzania serotoniny. Reguluje ona m. in. sen, pamięć, krążenie krwi, chroni przed zaburzeniami psychicznymi.

W krajach tropikalnych, gdzie banany są spożywane często i w różnej postaci, rzadziej występują choroby żołądka i miażdżyca.

Indianie andyjscy leczą ropiejące rany, przykładając smażoną skórkę banana na chore miejsca.

Ponieważ miąższ bananów zawiera sole mineralne i witaminy, są wykorzystywane w kosmetyce z uwagi na korzystny wpływ na skórę. Można z nich robić kremy, balsamy i maseczki, szczególnie zalecane przy skórze suchej i delikatnej, łatwo ulegającej podrażnieniom.

Banany są znakomitymi komponentami surówek, sałatek owocowych, koktaili, a także składnikiem ciast, mas, deserów ciepłych i zimnych. Mogą też stanowić cenny dodatek do potraw mięsnych.

Rzadko spotykane w Europie banany skrobiowe, mogą być spożywane jedynie po ugotowaniu albo upieczeniu. Odmiana ta jest bardzo ważna w wyżywieniu ludności w krajach afrykańskich i Ameryce Łacińskiej. Produkuje się z nich mąkę bananową używaną do wypieku chleba oraz kaszkę dla niemowląt. Można produkować z nich również dżemy, syropy, chipsy, alkohol oraz ocet. Z pąków kwiatowych i młodych liści sporządza się różne potrawy oraz sałatki.

Z liści bananowców robione jest pokrycie dachów, wyrabiane maty i powrozy. Kuzynką w linii prostej jest bardzo podobna do banana abaka. Jej owoce są małe i pełne twardych ziaren, a z zawartych w łodygach mocnych, twardych, niewrażliwych na morską wodę włókien, zwanych konopiami manilskimi, wytwarza się  np. liny okrętowe, worki i sieci rybackie. Z delikatniejszych włókien produkowane są materiały ubraniowe i bieliźniane.

Innym krewnym bananowca jest „drzewo pielgrzymów”. Ma ono pień prawdziwy, a liście wyrastają nie w kształcie pióropusza, lecz układają się w jednej płaszczyźnie, jak wachlarz. U nasady liści łodygi tworzą litrowy zbiornik gromadzący wodę deszczową. Może z niego skorzystać spragniony wędrowiec, który wie, iż należy zrobić niewielki otwór w zbiorniku, aby wypić ożywczą wodę.

Źródła:

1) Carper J. „Żywność twój cudowny lek”, „Vesper” 2008,

2) Janitz W., Jelińska M. „Owoce południowe na stole”, Poznań: PWRiL, 1995,

3) dr Karczmarczuk R. „Co warto wiedzieć o bananach”, „Wiadomości Zielarskie” 2001 nr 6 s. 16-17,

4) dr Kuciakowski R. „Banan – rajski owoc”, „Kwiaty” 1998 nr 4 s. 8-9,

5) Śliwka-Szczerbic W. „Ryż i dynamit”, „Książka i Wiedza” 1971.

Wpis z 08.02.2014 r.